”კი-კა-კუ”
ადრეც რამდენჯერმე ვახსენე და კვლავ გავიმეორებ, 1990-2002 წლების სამოქალაქო ომამდე, მშვენიერი ქვეყანა ყოფილა სიერა ლეონე. აყვავებული, ინგლისურ ყაიდაზე გაწყობილი, ორგანიზებული და მხიარული. განსაკუთრებით ამაყობდნენ თურმე სიერა ლეონელები განათლებითა და განსწავლულობით. რამოდენიმე ათასი სკოლა მთელს ქვეყანაში, კოლეჯები, უნივერსიტეტები და ამ ყველაფრის გვირგვინი, ფორაბეი კოლეჯი.
- ”ფრიტაუნს დასავლეთ აფრიკის ათენს ეძახდნენ” - თავი მოაქვს აქაურ ”ინტელიგენციას”.
ქვეყნის გამაერთიანებელი ენა ”კრიოა” - გაფუჭებული ინგლისური, ოფიციალური ენა კი თავად ინგლისურია. გაზეთები ინგლისურად გამოდის, პარლამენტი ინგლისურად მუშაობს და კანონები ინგლისურად იწერება. სიერა ლეონეში ათეულობით ტომია. ყველა თავის ენაზე ლაპარაკობს, ერთმანეთს რომ გაუგონ ან კრიოზე უნდა გადავიდნენ ან ინგლისურზე. ყველაზე დიდი ტომი მენდეა, ლამის ქვეყნის მოსახლეობის მესამედია. შესაბამისად მენდელები მენდეს ენაზე ლაპარაკობენ. ამბიციაც სხვაზე მეტი აქვთ, ჩვენა ვართ, თუ ვართ სიერა ლეონელებიო.
მინდა ერთ უცნაურ მენდეზე გიამბოთ, კაცზე, მენდეს ანბანისა და დამწერლობის შემოღება რომ უცდია. არა მხოლოდ უცდია, შემოუღია კიდეც.
ფარნავაზ მეფისგან მოყოლებული, სამი ანბანით განებივრებულ ქართველებს, რა გაგვაკვირვებს, მაგრამ მაინც საგულისხმო ამბავია.
მეცხრამეტე საუკუნის მიწურულს, სიერა ლეონეს სამხრეთით, პუჯეჰუნის რაიონში, პატარა დასახლება ვაამაში დაიბადა კისიმ კამარა. მართალია შუაგულ მენდეს ტომში დაიბადა, მაგრამ მამამისი კორანკო ყოფილა, დედამისი კი მადინგო (სიერა ლეონეს სხვა ტომებია). თვითონ კი სამაგალითო პატრიოტ მენდედ გაიზარდა. კისიმ კამარა 1890 წელს დაიბადა.
ათიოდ წლით ადრე კი, 1879 წელს, შორეულ საქართველოში, დიმიტრი ყიფიანის, ილია ჭავჭავაძის, მაჩაბლის, გოგებაშვილის, ცხვედაძის, სარაჯიშვილის და სხვათა და სხვათა თაოსნობით წერა კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოება ჩამოყალიბდა. ეს უბრალოდ ისე, გლობალურად რომ წარმოვიდგინოთ პარალელური მოვლენები დედამიწაზე. ფარნავაზ მეფის დანატოვარი ანბანის პატრონი, ცურტაველის, შოთა რუსთაველის, დავით გურამიშვილის მემკვიდრე ერი ისეთ დღეში ჩავარდა მეზობელი ”კეთილი” პატრონის ხელში, რომ ქართულად წერა კითხვა თავიდან გაუხდა სასწავლი.
ამასობაში კი კისიმ კამარა წამოიჩიტა, ცოტა ხანს სკოლაში იარა, ხელობაც ისწავლა. ხელმარჯვე თერძი ყოფილა. მაგრამ კარგი მოხელეობის გარდა, გარშემო სოფლებში სახელი გაუვარდა როგორც უაღრესად გონიერ და ენერგიულ კაცს.
იქაურობისათვის და იმ დროისათვის ნამდვილი პოლიგლოტი იყო კისიმი. მშობლიური მენდეს ენა ხომ ოცოდა და იცოდა. დედ-მამისეულ კორანკოსა და მადინგოზე ლაპარაკობდა. ინგლისურად და კრიოზე წერა-კითხვა შეეძლო. სკოლაში სიარულისას კი არაბულიც უსწავლია.
ამ დროს ინგლისის გავლენა და სიძლიერე ზენიტში იყო, ინგლისელები სიერა ლეონეში ფაქტიურად ზეკაცებად ითვლებოდნენ და მათ გავლენასა და ძალაუფლებას საზღვარი არ ჰქონდა. თუმცა ეს გავლენა და უპირატესობა უმსხვერპლოდ და რაღაცნაერად ბუნებრივად ვრცელდებოდა. უკვე დიდი ხნის ჩავლილი იყო სისხლიანი აჯანყებები. სტაბილურობა, სიწყნარე და ინგლისური.
დაკვირვებული კაცი იყო კისიმი. დაფიქრდა და მიხვდა რომ ინგლისელების ძალა წიგნებში იყო, მათ ხომ კითხვა იცოდნენ და თავის ნაფიქრსაც იწერდნენ. სწორედ ეს წერა კითხვა იყო, საიდუმლო ძალას რომ აძლევდა მათ და დიდ ბატონებად აქცევდა. ეს იყო ჯადო! ასე ფიქრობდა კისიმი.
როგორც ამბობენ 1921 წელს კისიმ კამარამ ზმანება იხილა. დილას გაღვიძებულმა მოაგროვა ქაღალდი, ფანქრები, შორეულ ქოხში განმარტოვდა და ათი კვირით ჩაიკეტა, მხოლოდ სანდო ადამიანებს, ახლობლებს მიჰქონდათ საკვები და ქოხის შორიახლო ტოვებდნენ.
ერთი კავკასიისკენ გავიხედოთ, უბრალოდ ისე მოვლენების პარალერულ, გლობალურად დასანახად. 1921 წელს, წამოჩიტულ საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას რუსეთის კომუნისტ მაჯლაჯუნები შემოესიენ, ქართველი ჯოჯოების (სტალინ, ბერია, ორჯონიკიძე და სხვა...) დავალებით და ასევე ქართველი ჯოჯოების ხელმძღვანელობით. ქართულ ენაზე მოლაპარაკე დამოუკიდებელმა ქვეყანამ სული განუტევა და არსებობა შეწყვიტა. წერა კითხვის გამავრცელებელმა საზოგადოებამ ფორმალურად 1923 წლამდე იარსება და ისიც ისტორიას ჩაბარდა.
ამასობაში კი შორეულ ქოხში განმარტოებული კისიმ კამარა პერგამენტებისა და ფანქრების მეშვეობით ჯადოსნობდა. ათი კვირა რომ გასრულდა კისიმი ქოხიდან გამოვიდა და მენდეს ენისათვის შექმნილი დამწერლობა გამოიტანა. უნიკალური დამწერლობა, რომელიც არ იმეორებდა არც ერთ არსებულ ანბანს. კისიმ კამარამ შექმნა 195 სიმბოლო, რომელიც ხმოვნებისა და თანხმოვნების ყველა შესაძლებელ წყვილს, მარცვალს შეესაბამებოდა. ეს 195 სიმბოლო იყო სრულფასოვანი ანბანი, რომელიც მენდეს ენას ესადაგებოდა და ყველა შესაძლებელ ნიუანს გადმოსცემდა. ანბანს პირველი სამი მარცვლის მიხედვით ”კი-კა-კუ” ეწოდა. ასე დაიბადა მენდეს დამწერლობა.
წარმატებით აღფრთოვანებულ, ენერგიულ კისიმ კამარას რაღა დააოკებდა. პირველი წერილი მენდეზე, ”კი-კა-კუ”- თი დაწერილი თითონ შეადგინა (აბა ნეტა სხვა ვინ იზამდა?) და თითონვე წაუკითხა გაოგნებულ თანასოფლელებს.
კამარამ დაბა პოტორუში სკოლა დაარსა, სადაც ”კი-კა-კუ”-ს სისტემას და მენდეზე წერა კითხვას ასწავლიდა. ხმა გავარდა, ”კი-კა-კუ” და მისი ავტორი სულ უფრო და უფრო პოპულარულები ხდებოდნენ. 1930 წლებში უკვე რეგულარულად წერდნენ ”კი-კა-კუ”-ზე, წავიდა კორესპონდენცია, დაიწყეს დოკუმენტების შედგენა, ნასყიდობის ფურცლები, გარიგებები, მინდობილობები, უბრალოდ წერილები. ”კი-კა-კუ” სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა, ეტყობა მოსახერხებელიც და ასათვისებლად მარტივიც. საბელადოებში, აქაურად ”ჩიფდომებში” ფაქტიურად ოფიციალურ დამწერლობად იქცა და საბელადოს კლერკებისათვის აუცილებელი გახდა ”კი-კა-კუ”-ს ცოდნა. კამარა მოწაფეები მოუმრავლდა, მოწაფეების მოწაფეები, მათი მოწაფეები და ა.შ.
ვიცი, ეხლა ელოდებით, რომ საძაგელმა კოლონიზატორმა ინგლისელებმა ”კი-კა-კუ”-ს დევნა დაუწყეს, კამარა არალეგალურ მდგომარეობაზე გადავიდა, ბოლოს დაიჭირეს და ბორკილებდადებული კატორღაში გაუშვეს... არაფერი მსგავსი. კოლონიურ ადმინისტრაციას ყურიც არ შეუბერტყია, არავისთვის არაფერი არ დაუშლია და საერთოს არანაირი რეაქცია არა ჰქონია... მართალია თითონაც არ მოუკლავთ თავი ”კუ-კა-კუ”-ს სწავლით.
შემდეგი ეტაპი ის უნდა ყოფილიყო, რომ ”კი-კა-კუ”-ზე დაწერილიყო ლექსები, ნოველები, რომანები. შექმნილიყო მენდეს კლასიკა, აქაური ”ვეფხისტყაოსანი”. ესე არ მოხდა.
1940 წელს ქალაქ ბოში, რომელიც ფაქტიურად მენდეების მხარის ცენტრია, ინგლისელებმა გახსნეს ”წერა-კითხვის ბიურო”, რომელიც ხალხს ასწავლიდა ლათინურ ანბანს და როგორ უნდა მოეხმარათ ეს ანბანი თუნდაც მენდეს ენაზე საწერად. პარალელურად ასწავლიდნენ ინგლისურ წერასაც. დააგზავნეს მისიონერ მასწავლებლები სოფლებში და ხალხმაც აქტიურად აიტაცა ეს ნოვაცია.
ერთი კიდევ გავიხედოტ კავკასიისკენ. ზუსტად ამ დროს 1930 – 1940 წლებში, შორეულ საქართველოში მძვინვარებს ”წითელი ტერორი”. უკვე საბჭოთა კავშირის სათავეში მოქცეული ქართველი ჯოჯოები (სტალინი, ბერია, ორჯონიკიძე...) ყველა ჯურის და ერის დამქაშ ჯოჯოებთან ერთად სპობენ და ანადგურებენ ყველას, ვინც კი წერა-კითხვა კარგად იცის. იმსხვერპლეს მიხეილ ჯავახიშვილი, ტიციან ტაბიძე, პაოლო იაშვილი, სანდრო ახმეტელი, პეტრე ოცხელი, ევგენი მიქელაძე, და სხვა და სხვა და სხვა, ყველა ვინც კი ”კი-კა-კუ”-ზე ოდნავ მეტი იცოდა.
დავუბრუნდეთ ისევ მშვიდობიან სიერა ლეონეს. უთანასწორო ბრძოლაში ”კი-კა-კუ”-მ უკან დაიხია და ნელ ნელა ბუნებრივი სიკვდილით მიიცვალა. კისიმ კამარა 1962 წელს გარდაიცვალა მშვიდად, მაგრამ ნაწყენი, რომ მისი ანბანი აღარ გავრცელდა. თუმცა დიდ პატივისცემაში, როგორც სიერა ლეონელი კლასიკოსი, მენდეს ერთადერთი, თუმცა უსარგებლო ანბანის შემქმნელი. თუნდაც იმის მაგალითის მიმცემი, თუ რა შეუძლია ერთ კაცს, და რომ არა ინგლისური ვინ იცის ეხლა რა შედევრებს წავიკითხავდით ”კი-კა-კუ”-ზე.
ოდნავ დააგვიანდა კისიმ კამარას, ეს ყველაფერი რამდენიმე საუკუნით ადრე, ჯერ კიდევ პირველი პორტუგაილიელის მოსვლამდე რომ გაეკეთებინა, იქნებ გადარჩენილიყო ”კი-კა-კუ”, პორტუგალიელებს და ინგლისელებს მენდეები უკვე თავისი წიგნებით რომ დახვედროდნენ, იქნებ სულ სხვანაირად წასულიყო საქმე, მაგრამ... აბა მაშინ ვის მოუვიდოდა აზრად რომ რასაც ლაპარაკობ, ის შეიძლება ჩაწერო კიდევ. მოკლედ, თქვენც ხომ კარგად იცით რატომაც? ეხლა კი დარჩა ლეგენდა, გონიერი თერძი, რომელმაც ანბანი შექმნა.
დღესაც არიან ”კი-კა-კუ”-ს მცოდნეები, ამბობენ ერთი ხუთასი კაცია შემორჩენილი მთელს სიერა ლეონეშიო. მართლაც უნიკალურია. ქვეყნის ისტორიაში სამუდამოდ ჩაეწერა კისიმ კამარა, მენდეს ანბანის შემქმნელი. ყველაფერი ეს, ფრიტაუნის ფორაბეი კოლეჯში ისწავლება როგორც ისტორია, და ლინგვისტებისთვის როგორც ერთერთი ანბანი. რა გინდათ, ჩამოთვალეთ მკვდარი ენები და ანბანები - ლათინური, ძველბერძნული, ეგვიპტური იეროგლიფები, შუმერული ლურსმული... და ”კი-კა-კუ”. რამე არ მოგწონთ?
ასეთი სხვადასხვა ვექტორებით იარა დასავლეთ აფრიკულმა სიერა ლეონემ და კავკასიურმა საქართველომ.
1991 წელს სიერა ლეონეში სასტიკი სამოქალაქო ომი დაიწყო, ერთ მხარეს ”რებელებმა” და მეორე მხარეს მთავრობამ დასცხეს ერთმანეთს და მიწასთან გაასწორეს ”დასავლეთ აფრიკის ათენი”, დაანგრიეს და დაბუგეს ათასობით სკოლა. ვიღას ახსოვდა ”კი-კა-კუ”!
შორეულ საქართველოში კი, იმავე წელს, რუსთაველის გამზირზე პირველი ტყვია გავარდა, აქაც ერთმანეთს დასცხეს...
* * *
ჩვენი ფრიტაუნის კარმიდამოს ღამის დარაჯს, პოლიციელ მომოს საგანგებოდ სუვენირად დაბეჭდილი კისიმ კამარას სურათი და ”კი-კა-კუს” ანბანი ვაჩვენე.
- დიახ სერ! კისიმ კამარაა! სწავლული კაცი! - ამაყად თქვა მომომ
- მერე რატომ არ წერთ ”კი-კა-კუ”-ზე, მომო?
- კარგია რომ გააკეთა, სერ! მაგრამ... აი, თქვენ რამდენი ენა იცით?
- ქართული, რუსული...
- ხოდა, სერ, მეც ვიცი მენდე, კრიო, მადინგო. მაგრამ ბოლოს ყველა მაინც ინგლისურად ილაპარაკებს, ესე არა სჯობს?
თორნიკე ბერიშვილი
ქ. ფრიტაუნი
8 დეკემბერი, 2010 წელი
No comments:
Post a Comment